Türkiye’nin en çarpıcı gerçeklerinden birisidir, bazı meslek guruplarının mensupları sessizce yanımızdan geçer, hayatımıza dokunur, farkında olmayız ama tüm ağırlığıyla her gün omzumuzda durur. Buna en iyi örnek kaymakamlar ve valilerdir...

Toplum hayatının tam merkezindedirler; ancak nedense edebiyatın ve sinemanın kıyısında bir yerlerde bekler dururlar. Tıpkı büyük bir rol için provasını yapmış ama sahneye çağrılmamış oyuncular gibi.

Üstelik hayatın en dramatik, en kriz dolu, en insan kokan hikâyeleri çoğu zaman özellikle kaymakamın odasında yaşanır. Gelin görün ki bizim edebiyat sahnesine sıra geldi mi bu insanlar bir anda görünmez olur.

Bizde devleti anlatacaksan, geleneksel olarak edebiyat ve sinemanın dili “ya övecek ya döveceksin” üzerine kurulmuştur. Hangi tercihin yapılacağı sanatçının cesaretine, dönemsel baskılara, toplumun beklentilerine göre şekillenir.  

Film, tiyatro oyunu, roman dediğin şeyin hikayesi zaten insan değil midir? Yahu memlekette “Buzlar Çözülmeden”deki kaymakam gibi devletle halk arasında vicdan köprüsü olan bir karakter yok mu?  O film yapılalı yarım asır oldu, ama hâlâ tazeliğini koruyor. Çünkü mevzu kaymakamı anlatmak değil, insanı anlatmaktır aslında.

Geçmişten bugüne mülki idare amirlerini konu alan 2 tiyatro eseri göze çarpıyor. Yazarına yurtdışında yabancılar tarafından sahnelenen ilk Türk tiyatro eseri yazarı unvanını kazandıran “Buzlar Çözülmeden” oyunu önemli bir yapıttır. Cevat Fehmi Başkut’un bu önemli eserinde halkın sorunlarını çözen, gerçek olmayan bir kaymakam üzerinden makamın ağırlığının tabeladan değil halkın yükünden geldiği anlatılır. 

Türkiye’de çeşitli illerde ve ilçelerde yerel yönetimlerin desteğiyle sahnelenmiş olan Haluk Işık tarafından kaleme alınmış olan “Hikaye-i Kaymakam” oyunu da kaymakam hikayelerine dayanır.  

Vali veya kaymakamı konu edinen romanlara baktığımızda karşımıza şu eserler çıkıyor: 

Sabahattin Ali tarafından yazılmış olan Kuyucaklı Yusuf romanında, Yusuf’un yetim kalması, Kaymakam Selahattin Bey tarafından evlat edinilmesi ve toplumsal güç ilişkileri anlatılıyor. 

Reşat Nuri Güntekin tarafından kaleme alınan Değirmen romanında, Anadolu kasabasının ileri gelenlerinin ruh haliyle entrikacı devlet yetkilisi işlenmiştir. 

Yaşar Kemal’in yazdığı Teneke romanında, Çukurova’da idealist bir genç kaymakam karakteri ile toprak ağaları arasındaki çatışma anlatılıyor. 

Ayşe Kulin tarafından kaleme alınmış olan Köprü isimli biyografik kurmaca romanda, Vali Recep Yazıcıoğlu’nun kamu hizmeti, hayatı ve insan ilişkileri betimlenmiştir

Sinema ve televizyon dünyasında vali ve kaymakamı merkeze alan yapımlar da sınırlıdır:

“Buzlar Çözülmeden” (1965): Film konusunu Cevap Fehmi Başkut’un aynı adlı tiyatro eserinden alıyor. Fikret Hakan ana karakteri canlandırmıştır. Akıl hastanesinden kaçan iki kişiden birisinin halk tarafından, kasabaya gelmesi gecikmiş kaymakamın yerine konulması ve sonrasını ele alıyor. Komedi dram türü filmdir. 

Kanal (1978): Tarık Akan’ın kaymakamı canlandırdığı film, gerçek hayattan esinlenilerek senaryolaştırılmıştır. Dram türünde olan filmde, bürokratik bir formalite gibi başlayan süreç, halkı sömürüden, açgözlülükten ve sıtma tehlikesinden koruma mücadelesine dönüşür. 

“Deli Deli Küpeli” (1986): Kemal Sunal’ın ana karakteri canlandırdığı film “Buzlar Çözülmeden” filminin senaryosuna bağlı kalmış, komedi unsurları katılmıştır. 

Değirmen (1986): 1914’te bir Anadolu kasabasında geçer ve kaymakam Halil Hilmi karakteri önemli bir konuma sahiptir. Şener Şen’in ana karakteri oynadığı film komedi dramadır. Reşat Nuri Güntekin’in aynı adlı eserinden senaryolaştırılmıştır. 

Vali (2009): Denizli Valisi Faruk Yazıcıoğlu’nun idealist valiliği üzerine kurulu; uranyum madenleri, bürokrasi, politik entrika gibi konuları işler. Erdal Beşikçioğlu’nun ana karakteri canlandırdığı aksiyon polisiye film. 

 Vali (2022): TV filmi. Annesinin hayalini gerçekleştirerek Vali olan Faruk Toker’in milletin valisi olmaya çalışması dram tarzında işleniyor. Vali Recep Yazıcıoğlu’na atfedilen mitlerden esinlendiği söylenebilir.  

Kurşun Yarası (2003-2005): TV dizisi. Dizinin ikinci sezonunda Millî Mücadele dönemi işgal altındaki bir Ege kasabasına atanan karapoşu namlı bir kahraman işlenmektedir. Kaymakam karakterini Bülent İnal canlandırmaktadır. 

Sev Kardeşim (2006-2007) TV dizisi. Yeni ilçe olan Zeytindağı’nın ilk kaymakamı olarak atanan kadın kaymakamın ilçeye gelişi ve sonrasındaki ilişkiler konu ediniliyor. Kaymakam rolünde Hande Ataizi oynuyor. 

Köprü (2006-2008) TV dizisi. Ayşe Kulin tarafından kaleme alınan Köprü adlı romandan esinlenilerek yapılmış olan dizide Vali karakterini Erdal Beşikçioğlu oynadı. 

Bu köşe yazısı haricinde kaymakam ve valileri merkeze alan kapsamlı bir edebiyat ve sinema eserleri listesinin bulunmaması, bu alanda üretimin sınırlı olduğunu da gösteriyor. Belki gözden kaçan eserler olabilir. Vali ve kaymakamların yan rol olmadığı eserler için okuyucu katkıda bulunursa liste zenginleşebilir.  

Vali ve kaymakamlar, toplumun tam ortasında durup sanatın konusu dışında kalmayı başaran nadir meslek gurubunun mensuplarıdır. Oysa edebiyat, toplumun karanlık sokaklarına ışık tutmak içindir; sinema, görünmeyeni görünür kılmak içindir. Üstelik içlerinden çok sayıda yazar çıkmasına rağmen, az sayıda eser dışında edebiyatın ve sinemanın konusu olmamışlardır. Bu ülkede görünmeyen en canlı, en karmaşık, en dramatik gerçekliklerden biri de vali ve özellikle kaymakamların hayatıdır.